زیبایی شناسی: قسمت پنجم
فرم و محتوا: قبل از هرچیز، از شما همراهان این صفحه صمیمانه تشکر میکنم که تا الان با ما همراه بودین. در این چهار شماره سعی شد به گونه ای بسیار فشرده و عامه؛ فهم، مفاهیم بنیادین و معرّف در حوزه زیبایی شناسی و فلسفه هنر با استفاده از ترجمه متون معتبر تقدیم بشه. در آخرین بخش از این مقالات با هم به دو مفهوم مهم – و البته به شدت بحث برانگیز- در دنیای هنر و انواع آثار هنری یعنی “صورت” (Form) و “محتوا” (Content) نگاهی می اندازیم.
مفاهیم “صورت/فرم” و “محتوا/درون مایه” نشات گرفته از همون تجربه زیبایی شناسانه ما هستن که پیش از این به اونها اشاره کردیم. این دو مفهوم برای اولین بار توسط هگل/Hegel مورد توجه قرار گرفت. ایشون در کتاب خودش در سال 1832 با نام “گفتارهایی درباره زیبایی شناسی / Lectures on Aesthetics” به این نکته اشاره کرد که اون چیزی که موجب برانگیخته شدن حس تحسین آثار “زیبا” و هنری در ما میشه، توجه ما به “ظاهر” و ویژگی های ظاهری اون هست که شیء/اثر زیبا را به ما به عنوان محصولی منفرد و خاص معرفی میکنه. در همین حال، فهم ما از اون اثر هنری توسط ادراکی صورت میگیره که ناظر به “ایده” تولید شده در ذهن ما در رابطه با اون هست؛ در واقع این ایده خودش رو به صورت “محتوا” و درون مایه اون اثر نشون میده.
به اعتقاد هگل، در این بیت باید توجه داشت که در نقد آثار هنری، جداسازی “فرم” از “محتوا” نه تنها اشتباه هست، که اساسا موجودیت اثر رو زیر سوال هم میبره. در واقع، با این کار؛ محتوا “واقعیت زیبایی شناسانه / Aesthetic Reality” خودش رو از دست میده و بدین ترتیب، مجموعه اثر؛ موضوعیت خودش رو به عنوان یک “کلّ” زیبا از دست میده. بنابر این، از نظر هگل، فرم غیر قابل تفکیک از محتواست و به دلیل وابستگی ماهوی این دو به هم، تعریف فرم با از دست رفتن محتوا دچار خدشه میشه.
اعتقاد هگل درباره جدایی ناپذیری فرم و محتوا مورد توافق تعداد دیگری از نظریه پردازان بود. با این وجود، همان طور که کانت میگه، باید توجه داشت که چنین اعتقادی مستلزم چشم پوشی از تناقضی شامل: دوساحتی انگاشتن موجودیت چیز زیبا و در همان حال، اعتقاد به یکی بودنشون هست!
مفاهیم بنیادین دیگر در زیبایی شناسی
تا اینجا، به صورت مختصر درباره چیستی و چگونگی زیبایی شناسی و نقش ادراکات ما از اون و همچنین “فرم” و “محتوا” به عنوان دو مفهوم بنیادین در زیبایی شناسی مطالبی بیان شد. در این قسمت به صورت خیلی مختصرتر، اشاراتی گذرایی داریم به بعضی مفاهیم مهم دیگه در این حوزه:
نقش “خیال/تجسم” (Imagination) در زیبایی شناسی: که به طور ویژه بوسیله ژان پل سارتر فیلسوف فرانسوی در اثرش با عنوان “روان شناسی پدیدارشناسانه تجسم” (L’Imaginaire: Psychologie phénoménologique de l’ima-gination) در سال 1940 مورد توجه قرار گرفت و عمدتا شامل تعریفی فلسفی از زیبایی و سوالات اساسی در رابطه با وجود و ماهیت اون هست.
احساس، پاسخ و لذت
فهم هنری Artistic Understanding
نمود (Representation) و بیان (Expression) در هنر
نماد گرایی (Symbolism) در هنر: که در علم نشانه شناسی (Semiotics/Semiology) مورد توجه قرار گرفته و روابط symbolic، iconic و indexical میان فرم و محتوای آثار رو بررسی میکنه.
وجود/هستی شناسی هنر (Ontology of Art)
ارزش هنری: که اهداف و ارزش های ذاتی هنر و آثار هنری به عنوان منابع لذت سطحی یا فهم عمیق می پردازه.
سلیقه، نقد و قضاوت: که به نقش موثر اختلاف سلیقه و ذائقه ها در افتراق نقدها و قضاوت ها اشاره میکنه.
نویسنده: محمد عامریان