پان آرت - نشریه جامعه ی هنری ایرانیان
وب سایت علمی پژوهشی هنر

نماد ، نظریه ها، دیدگاه ها و رمزهای بصری

0 848

تعریفی راجع به نماد و تمایز آن از سمبول علائم و رمزهای بصری

تالیف: مهدی رحیمی

نماد ، علامت و نشانه (زبان تصویر، خط و …) ابزارهایی هستند که بشر برای انتقال آسان تر و بهتر احساسات و افکارش به دیگران از آنها بهره می گیرد.

چکیده: هدف این مقاله رسیدن به یک تعریف دقیق از نماد و تمایز آن از سمبول علائم و رمزهای بصری است. بررسی اجمالی نظریه ها و دیدگاههای صاحب نظران برخی مشخص شدن مفهوم و معانی نماد به منزله یک اصطلاح یک نام یا حتی تصویری که نماینده چیزی مانوس در زندگی ما می باشد ، از هر حیث حائز اهمیت است و علاوه بر معنی آشکار خود معانی تلویحی به خصوصی را نیز در بر می‌گیرد که با تأمل در تعاریف و نظریه های ارائه شده به یک تحلیل دقیق خواهیم رسید.

 

نماد ، سمبل و رازهای بصریانسان از ابتدای پیدایش در شبکه‌ای از روابط و پیوندهای اجتماعی درگیر بوده است ، و همواره برای برقراری ارتباط با محیط پیرامون به ویژه همنوعان خویش تلاش نموده و هرگز خود را بی نیاز از دیگران نیافته است. همین احساس نیاز و وابستگی ، او را ناگزیر به جستجوی روش های مناسب ، برای ایجاد ارتباط نموده است.

نماد، علامت و نشانه (زبان تصویر، خط و …) ابزارهایی هستند که بشر برای انتقال آسان تر و بهتر احساسات و افکارش به دیگران از آنها بهره می گیرد. امروزه تقریبا در تمامی امور زندگی، به نشانه ها و علائمی برمی‌خوریم که راهنما و در برگیرنده مفهومی کلی برای ماست و اغلب به عنوان وسیله ای برای بیان پیام و انتقال مفاهیم عینی یا ذهنی به کار می‌ روند.

این نوع بیان در بین انسانها تقریبا مشابه است و توانسته اهمیت خود را در طول قرنها حفظ کرده و حتی امروز عرضه کننده منبع اطلاعات اجتماعی باشد. اگر اغراق نکرده باشیم، می توان، زمان حاضر را “روزگار بصری ” نامید.

از این رو تشدید در قدرت تصویــر بر روی ارتباطـات امروز معلوم می شــود، امـکان بیـان شکل های نمادین از طریق تصاویر و علائم و مقایسه با زبان گفتاری انشعابات بیشتری دارد که زبان گفتاری فقط شامل علائم الفبایی می شود. اما یک پیام تصویری قابل درک برای همه است، و نیاز به ترجمه به زبان‌های دیگر ندارد و اگر درست طراحی شود، تعداد تغییرات ممکن را کم می کند.

لازم است قبل از پرداختن به این مبحث نکته ای را در خصوص مفهوم و معنای نماد اشاره کنیم، البته در زبان فارسی تمایزی بین این دو واژه دیده نمی شود. در تعاریف صاحب نظران از سمبول و نماد نیز مشابهت و ترادف این کلمات محسوس و ملموس است.

نظر به اینکه در متون مختلف دو مفهوم نماد و سمبول به جای یکدیگر به کار گرفته شده است، کلمه “سمبول” از نظر لغوی مترادف مفاهیم (sign) ، (signal) و (syptom) است که به معنی علامت، نشانه و نشان به کار می روند. در تعریف و توضیح این کلمات و تفاوت آنها با سمبول، آراء صاحبنظران مختلف است.

نماد، نظریه ها، دیدگاه ها و رمزهای بصری
پرسپولیس و ساختار نمادهای آن

مثلا ” اگدن ریچارد “(ogden Richards) سمبول ها را علائمی می داند که انسان ها برای ارتباط با یکدیگر به کار می‌برند. در حالی که ” پیرس ” (perice) که او نیز مانند آن دو نمادها در میان علامت (sign) و چیزی که علامت نماینده آن است تعریف می کند.

چنان که “میلر (miller)” نیز بر همین نظر است. اما “موریس ” (morris) که در بعضی از موارد متعدد دقیقا از “پیرس ” پیروی می کند، می‌گوید که سمبول علامتی است که به منزله جانشین علامتی دیگر که با آن مترادف است عمل می‌کند و عقیده دارد که علائم همه سمبول نیستند.

“ویلست چری ” (wilst gherry) از کلمه (sign) وسیله ای را ارائه می کند که برای بیان هر واقعه طبیعی به منظور تبادل معلومات به کار می‌رود و ” سمبول ” را به نشانه های فرهنگی و دینی که تنها در زمینه‌های تاریخی ویژه قابل تفسیر است.

نماد، نظریه ها، دیدگاه ها و رمزهای بصری
حمل سفال و نمادهایی در تخت جمشید

مفهوم نماد: ” نماد ” مفهومی است که معنای خود را می دهد، و جانشین مفهوم دیگری نیز می‌شود و یا مفهوم دیگری را القاء می کند به گفته ” لالاند ” (a. lalande) نماد نشانه ای عینی است که به وسایل طبیعی، چیزی غایب یا غیر قابل مشاهده را مجسم می‌کند. به نظر گوستاویونگ (c.y.yung) نماد بهترین تصویر ممکن برای تجسم چیزی نسبتا ناشناخته است و نمی‌توان آن را به شیوه ای روشن تر نشان داد.

به تعبیر ” گده ” (p.godet) نماد درست ضد مثل یا استعاره است: استعاره یا مثل از اندیشه و مفهومی انتزاعی تصویر می سازد، یعنی بیان مصور اندیشه ای مجرد است و پایه و مبداء حرکت آن نیز مفهومی مجرد دارد.

اما نماد (فی نفسه) خود تصویر است: و من حیث تصویر، سرچشمه ی مفاهیم و اندیشه هاست. صورت نماد، تصویری است که در آن صفات بس متضاد گرد آمده اند و معنی نماد، همه ی عالم محسوس را جذب می‌کند، تا بهتر آشکار شود. بدینگونه، هر نماد، تجدید و تکرار می شود. یعنی هر معنی، نماد های مختلف دارد.

زیرا نماد تنها از رهگذر تکرار می تواند معنی را دقیق تر به سال برساند و نارسایی خود را جبران کند. ” یونگ می گوید ” یک پدیده زمانی نماد و سمبول است که متضمن چیزی در ماوراء معنای آشکار و مستقیم خود باشد اریک فرم در کتاب زبان از یاد رفته می گوید: معمولا چیزی را که مظهر و نمود گار چیزی دیگر باشد سمبول می خوانیم.

نماد، نظریه ها، دیدگاه ها و رمزهای بصری
سربازان هخامنشی ایرانی

دکتر رنه لافورگ (Dr.Rlaforgve) و دکتر رنه آلندی (Dr.R.Allendy) نماد را چنین تعریف می کنند: نماد نمایش یا تجلی است که اندیشه را تصور و یا حالتی عاطفی را به حکم تشابه یا هرگونه نسبت و رابطه ای چه واضح و بدیهی و چه قرارداد تذکر می‌دهد.

نماد پردازی یعنی نمایش چیزی توسط نما، از تداعی معانی و پیوستگی تصورات و تصاویر ذهنی و احساسات . نتیجه می شود: هر چیز ممکن است نماد و سمبول چیز دیگری شود، به شرطی که احساس، صیغه مشترکی میان آن دو بیابد.

یونگ در کتاب انسان و سمبول هایش می‌گوید: آنچه که ما سمبول می نامیم عبارت است از یک اصطلاح، یک نام، یا حتی تصویری که ممکن است نماینده چیز مانوسی در زندگی روزانه ما باشد و با این حال علاوه بر معنی آشکار و معمول خود معانی تلویحی به خصوصی نیز داشته باشد… بنابراین یک کلمه یا یک شکل وقتی سمبولیک تلقی می‌شود، که به چیزی بیش از معنی آشکار و مستقیم خود دلالت کند.

در واقع نماد بیانگر شئیی مادی و غیر مادی است، به اضافه چگونگی استفاده و یا فعالیت آن شئیی که معنی آن را از طریق استنباط برای انسان فراهم می سازد. یک نماد بر چیزی دلالت می کند که از نظر بصری بسیار ساده است و تلاش می‌کند تا ماهیت اصلی و اساسی یک ایده را نشان دهد.

و این کار را با استفاده از طراحی ظریف و دقیق و یا به صورت غیر واقعی ارائه می دهد. یک نماد می تواند مفهومی به یک سوژه بدهد و با تکرار در استفاده از آن می تواند با آن برابر شود.

نماد، نظریه ها، دیدگاه ها و رمزهای بصری
سمبول ها و عناصر باستانی بروی دیوار غارهای قدیمی

عناصر انتزاعی که یک طراح برای خلق یک نماد قابل فهم استفاده می کند، شکلهای ترسیمی اصلی هستند. یعنی دایره، مربع، لوزی و مانند اینها، هر یک همراه معنی خود می آیند، و وقتی با شکلهای مختلفی در کنار هم قرار می گیرند می توانند تصاویر قوی و پرمعنایی را خلق کنند.

مثلا یک دایره به تنهایی می‌تواند یک نشانه ای برای کره زمین، چرخ و … می‌تواند به همراه نشانه دیگری همه اینها را تداعی کند، و در طول تاریخ نمایانگر و سمبول تفکرات و اعتقادات متفاوتی است و به عبارتی دیگر دایره نقطه گسترش یافته ای است و هیچ نقطه اتکا و آغاز و انجام در آن وجود ندارد.

در تمدن اسلامی دایره کاربرد و مفهوم خاصی دارد، مرکز دایره به عنوان نقطه ای که دایره حول آن در چرخش است به بهترین نحو هماهنگ با معنی و حدانیت گردید. اگر به نقوش گنبدها دقت کنیم گستره نقوش بر روی سطح آن همین مفهوم را تداعی می‌کند. نقش ها، شکل واحدهای تکرار شونده به طرف مرکز از مرکز در سطح گنبد پراکنده می گردند.

از این رو نماد و سمبول همواره الزام وجود یک تفکر و جهان‌بینی را در پس خود به دنبال خواهد داشت. اما هنر نوین به این توانایی بالقوه و بالفعل نائل گشته است که فقط هنرمند در رابطه با تصویر و مسائل درونی آن بتواند به ترکیب ظاهری و کلی برسد، و با رعایت اصول و قواعد هنرهای بصری تفکر و مفهومی را استخراج نمایند.

در واقع این طور می توان نتیجه گیری کرد که: نماد ها، علائم و نشانه ها و سمبول قلمرو مخصوصی را در بر می‌گیرد. در جوامع توسعه یافته که از تکنولوژی برخوردارند، نیاز به درک فوری پیامها سبب شده است که علائم و نشانه ها در برقراری ارتباط نقش موثری را ایفا کنند. توجه محض آنها به ضروریات و صراحت در طراحی آنها موجب درک سریع و به خاطر سپاری آن می شود.

علائم راهنمایی و رانندگی نیز به صورت نشانه هایی قرار دادی برای برقراری ارتباط به صورت علائم: راهنما، هشدار دهنده و یا بازدارنده در تمام جاده های جهان مورد استفاده قرار گرفته و مشکل زبانها را برطرف کرده است. و مانند حروف الفبا عمل می کنند. در واقع یکی از مهمترین هدف های زبانهای گفتاری و بصری به خاطر سپردن اطلاعات است در حالی که ظرفیت حافظه انسان محدود و تقریبا غیر ممکن است که همه چیز را به خاطر بسپارد.

نماد، نظریه ها، دیدگاه ها و رمزهای بصری
سقف کلیسای سیستین و نقاشی آن

نمادهای آیینی: دیوارها و سقف نمازخانه سیستین (Sistine chapel) در واتیکان رم پوشیده از تصاویر پرشکوهی هستند، که قلم میکل آنژ آن را خلق کرده است، نقاشی‌هایی که نمایشگر مردمان و حکایاتی هستند که در دین مسیح، مقدس شمرده می شوند. دیوار ها و سقف غار لاسکو (Lascaux) در جنوب فرانسه و در دره وزر (Vezere) نیز مانند سقف و دیواره نمازخانه سیستین از تصاویر زیبا پوشیده شده اند.

صورتگرانی ناشناس، که در زمانی بسیار دور در عصر آخرین دوران یخبندان می زیستند، خالق این تصاویر و رمزهای بصری بوده اند. معنای تصاویر را اکنون به یاری حدس می توان دریافت. ولی ما می‌دانیم که لاسکو و غارهای مشابه آن حالت ویژه ای داشته اند، چرا که هیچگاه کسی در آنها سکونت نمی کرده است.

برخی از این غارهای منقش به تصاویر، باریک و تاریکند و در ژرفای دل کوهستان جای دارند. با این همه، زمانی انسانها در چنین جاهایی گرد می آمدند، تا شاید عبادت کنند، تا در آنجا تصاویر و حکایاتی را که معنایی مقدس داشتند، بازسازی کنند. اگر این حدس درست باشد، پس لاسکو نیز احتمالا یک نمازخانه و یا یک مکان مقدس بوده است.

نماد
سمبول ها بروی نقاشی مریم مقدس

همچنان که تصاویر مادر مقدس، مریم، و عیسای طفل بر روی هم نقوش را تشکیل می دهند که برای مسیحیان عزیز و گرامی است که بانو ایزیس (isis) و هوروس (hours) طفل در نظر پیروان مصر باستان می باشد. هر دو مادر، تصویر و تجسم عشقند، نخستین عشقی که یک کودک می تواند بشناسد، عشقی که در سراسر زندگی با خود دارد. صلیب مسیح یادآور اعلی درجه فداکاری ونیز مرگی هول انگیز است.

اما به معنی زندگی، زندگی جاودان نیز هست. صلیب های دیگری هم که مردمانی متعلق به زمانهای دیگر و ادیان دیگر، مقدس می‌شمردند، چنین بودند. تصویر دو تبر در هنر کرت (crete) ، عنخ (ankn) مصریان و حتی *اسواستیکا به عنوان گردونه مهر آریایی ها، همه روزگاری نماینده‌ و معرف زندگی و شادی بودند.

به نظر می رسد که صلیب همواره معنای ویژه‌ای داشته، و یکی از کهن ترین نمادهای دینی انسان بوده است و این، در حقیقت، وجه مشترک همه نمازخانه ها، تصاویر حضرت مریم، صلیب ها و نقش هاست. آنها به نحوی از آنجا ژرف ترین اندیشه های انسان را باز می گویند. به طور خلاصه نماد دینی آنچه را که درکش برای انسان از همه‌چیز دشوارتر است برای او به صورتی درک شدنی در می آورند.

نماد ، نظریه ها، دیدگاه ها و رمزهای بصری
استفاده از جانداران در نمایش نمادهای مختلف

در میان جانداران، تنها انسان به طور فوق العاده ای آگاه است، آگاه از خود و آگاه از دیگر چیزها قادر به حس زیبایی و در بند رویاهاست.

در میان جانداران تنها اوست که از هستی و حیات و فرجام خود می تواند آگاهی پیدا کند. در میان جانوران، تنها اوست که میپرسد: که هستم؟ چرا اینجایم؟ پس از مرگ به کجا خواهم رفت؟ در میان جانوران، تنها اوست که میپرسد و در شگفت است.

برای مثال، هنگامی که انسان اولیه بیمار می‌شد، بیماری خود را یک‌ ” چیز ” یک روح خبیث، می‌دانست که می توانست آن را از بدنش بیرون کند، و جادوگران می کوشیدند تا تشخیص دهند که بیمار قربانی” سحر “، بدخواهی یک دشمن شده یا آن که جسمی خارجی مانند یک خفاش، یا موش وارد بدن شده است.

در هر یک از این دو حال او راهی برای چاره درد می یافت. خواه به یاری یک” ضد طلسم ” و یا با بیرون آوردن آنچه که علت و موجب آزار بود، از بدن صورت می‌گرفت. در واقع تاثیر این روش درمان همان بازگرداندن اعتماد و آرامش خاطر بیمار، که مطمئنا به فرآیندهای طبیعی التیام بهبود در بدن بیمار کمک می کرد.

نمادهای آیینی و اسطوره ها تنها برای درک و مقابله با بیماری و جهان بیرون از انسان به او یاری نکردند. آن ها در توضیح هستی اسرارآمیز خود او نیز به وی یاری می‌رساندند. در توضیح رویاهای آزاردهنده اش، تضادهای درونی اش، رفتارش، این که چرا ناگزیر از انجام کارهایی یا گفتن چیزهای می شد که خود مایل به انجام آن و یا اظهار آن نبود بکند، یا او به این” بیگانه – خویش ” ناشناخته در هیات یک دیو یا سحری فعال، شخصیت می بخشید.

اکنون ما می دانیم که منشأ این اختلالات و واژگونی ها در درون خود ماست، اما چه موجب تسکین خاطر بزرگی می بود اگر گاه، می‌توانستیم این مسئولیت را متوجه یک زبان بسته بکنیم!

نماد
نمادهای شیر در ساختار پرسپولیس

در تمام دنیا، معمولا اشکال نمادین واحدی پدیدار شده اند، چرا که انسانها در همه جای دنیا همیشه رویاهای همانند، تشویش های همسان و شادی های مشابه داشته‌اند. آنها در خانواده چشم به جهان می گشایند، بزرگ می شوند و پیر می شوند، آنها می بایستی تاب از دست دادن کسانی را که دوست می‌دارند، و نیز دور نمای مرگ خود را داشته باشند.

نخستین و دیرپا ترین تصورات انسان درباره جاودانگی زندگی است.

یک انسان زنده یا مرده، همواره بخشی از آن بود؟ گروه‌هایی از مردم که با یکدیگر زندگی و کار می‌کردند ؛ گرایشی به پدید آوردن نوعی هماهنگی در باورهای آیینی خود داشتند، و به اشکالی که برای همه حائز بیشترین اهمیت بود، تکیه می‌کردند.

بدین ترتیب اتفاق آراء وفاق اندیشه است که کمک می کند، تا انسان ها به یکدیگر نزدیک شده و به توانایی و همبستگی دست یابند. این پیکره ها و رسوم و اسطوره های مشابه، همه با هم، نمایانگر شکل ویژه نگرش به زندگی است که هر گروه از مردمان را از گروه‌های دیگر متمایز می سازد.

نتیجه: بررسی های صورت گرفته در این مقاله نگاهی کوتاه به مفهوم نماد به ویژه نمادهای مذهبی و نشانه شده است که لازم به ذکر است بین نمادها و نشانه ها به راحتی نمی‌توان طبقه‌بندی متمایزی به وجود آورد.

آنها شباهتهای زیادی در استفاده برای ارتباط و تاثیر متقابل دارند، با این حال تفاوتهایی نیز وجود دارد حیوانات علائم را به خوبی انسان درک می‌کنند، در حالی که نمادها این گونه نیستند. علائم عملکردی انحصاری دارند. در حالی که نمادها نماینده معنایی وسیع تر و حاوی واقعیت کمتری هستند.

 

نماد
سمبول و نمادهای آئینی و جایگاه مقدس آنها

و به عبارتی دیگر نمادها و رمزهای بصری ، نشانه های مجردی هستند که مفهومی جز آنچه برای آنها در نظر گرفته شده است ندارند.

نمادهای آئینی که از تقدس و جایگاه خاصی در مذاهب مختلف برخوردار هستند در مراسم مرتبط یا تقدیس آنها به تابلوهای فرهنگی تبدیل می‌شوند که بر تمام مناسبات زندگی اجتماعی قبیله ای بشر سایه می اندازد.

نماد بیانگر شئیی غیر مادی است به اضافه چگونگی استفاده و یا فعالیت آن شیئی که معنی آن را از طریق استنباط برای انسان فراهم می کند. در واقع نماد زبان فراگیر و انتقال مفاهیم با استفاده از نمادهاست. گاهی انسان نسبت به کلمات و تصاویر نمادین عکس‌العملهای نشان می‌دهد.

امروزه بخش اعظم فعالیتهای ما به سمبول ها ، نشانه ها و نمادهایی مشروط است که در حال حاضر تنها برای ارتباط و آگاهی بصری مورد استفاده قرار می گیرند. گاه این نمادها و نشانه دارای اعتباری قومی منطقه ای و یا بین‌المللی هستند.

ارسال یک پاسخ