نگارگری در شاهنامه با استاد جواد مجابی

نگارگری در شاهنامه موضوع نشست تخصصی از سلسله نشست‌های گفت ‌وگوی ماه، ۲۸ خرداد ۱۳۹۸ با سخنرانی استاد جواد مجابی نویسنده، کاریکاتوریست و منتقد برجسته و با حضور محمود جعفری‌دهقی، مدیر انجمن ایرانشناسی به عنوان دبیر نشست در تالار کمال دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران برگزار شد.

لازم به ذکر است سلسله ‌نشست‌های «گفت وگوی ماه» به صورت ماهانه در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران و هر برنامه با محوریت یکی از دانش‌های مرتبط با ادبیات، علوم انسانی و فرهنگ برگزار می‌شود.

استاد جواد مجابی در این گفتگو به بیان اهمیت شاهنامه و نگارگری در شاهنامه پرداخت و سپس با اشاره به آزادی مذهبی ایجاد شده در ایران پس از حمله مغول و انقراض خلافت عباسی، این موضوع را عامل رشد هنر، به‌ویژه هنرنگارگری و موسیقی در ایران شمرد.

استاد جواد مجابی در ادامه افزود:

«نگارگری ایرانی دنباله و تکمله شعر پارسی است، رد پای آن را باید در شاهنامه و اشعار نظامی جست و بیشترین نگاره‌ها از اشعار فردوسی و نظامی تصویر شده است.» استاد مجابی افزود: «خودم نیز هر گاه نتوانم با نوشتن حرفم را بزنم، به سراغ نقاشی می‌روم.»

استاد جواد محابی که خود نویسنده و نقاش به شمار می رود به تاریخچه نگارگری شاهنامه اشاره و خاطرنشان کرد:

«ایرج افشار بیش از ۴۰ سال پیش، در جشن طوس به حدود ۳۰۰ نسخه شاهنامه مصور اشاره کرده است.»

ایشان با بیان این موضوع که «شاهنامه کاما» در هند متعلق به قرن هفتم و کهن‌ترین شاهنامه مصور موجود به شمار می رود، مهم‌ترین ، با ارزش ترین و نفیس ترین نسخه‌های مصور شاهنامه را سه شاهنامه دموت، بایسنقری و شاه طهماسبی شمردند و به بررسی این سه نسخه پرداختند.

نگارگری در شاهنامه دموت که ساخت آن به سده هشتم بر میگردد، کاملا مشخص می کند که نگارگر، شاهنامه را خوانده و با درک مفهوم از متون شاهنامه به تصویرگری مشغول شده است.

بهترین آثار نگارگر در موضوع مرگ است که دلیل آن شاید نوید تلویحی زوال مغولان باشد.

 در شاهنامه بایسنقری، نگارگری در شاهنامه شکلی دیگر به خود گرفت و احتمالاً به دلیل علاقه شاهان کوچگرد ایلخانی، اغلب نگاره‌ها در صحرا و باغ است.

 استاد مجابی از میان آثار نگارگری در شاهنامه، شاهنامه شاه طهماسبی را مهترین و زیباترین نسخه مصور شاهنامه خواند و خاطر نشان کرد:

ساخت این شاهنامه در دوران شاه اسماعیل صفوی که درک درستی از تاریخ و میراث فرهنگی ایران داشت، آغاز و به مدت 8 سال تا دوره شاه طهماسب به طول انجامید. سپس آن را به سلطان عثمانی هدیه داد و بعدها ناصرالدین شاه به دلیل اینکه روحیه هنر دوستی داشت، این شاهنامه را خریداری و به ایران بازگرداند.

نگارگری در شاهنامه در دوران زندیه، شکل تازه ای به خود گرفت و با روی کار آمدن نقاشان قهوه‌خانه‌ای، نظیر: محمدزمان، معین، قوللر آغاسی و… نقاشی به میان مردم کشیده شد و از این دوره به بعد، در میان ایرانیان رواج یافته و مرسوم شد.

نقاشی‌های چاپ سنگی ادامه این مینیاتورها هستند و آثار علی‌قلی خویی بی‌ بدیل و هم تراز با کار نقاشان بزرگ دنیاست.

 از ویژگی های نقاشی ایرانی و نگارگری در شاهنامه، تخت بودن عناصر موجود در آن است. که دلیل آن عدم آگاهی از علم پرسپکتیو نبوده، بلکه اسب ترسیم شده توسط نگارگر ایرانی، اسب درون شعر است نه آنچه در واقعیت دیده می‌شود.  به نوعی مفهوم و ذهنیت و عرفان در نگارگری در شاهنامه موجود است.

زمین مکانی طلایی ترسیم شده؛ این نوع نگاه توصیف است و نه عین واقعیت. سایه در نقاشی ایرانی وجود ندارد و این به دلیل فرهنگ ایرانیان است که آتش و نور را همیشگی و ابدی، میدانند.

شاهنامه تنها حماسی نیست، بلکه سراسر فرزانگی و ستایش خرد و اندیشه است و رستم تنها پهلوان شاهنامه، که انگیزه‌اش همیشه ایران است.